Рэкорд Уладзіміра Котава ў марафоне – адзін з самых старых у беларускай лёгкай атлетыцы. Учора яму споўнілася 40 гадоў. У свеце знойдзецца няшмат дасягненняў, якім удалося пражыць так доўга. Пры гэтым дасягненне Котава мае ўсе шанцы справіць і паўвекавы юбілей, хоць яго ўладальнік, які амаль два дзясяткі гадоў таму перасяліўся ў Афрыку, перакананы: межаў для чалавечага арганізма не існуе.

Ці чакалі, што ваша дасягненне пратрымаецца так доўга?

- Калі зыходзіць з цяперашняй сітуацыі ў беларускім марафоне, гэта не сюрпрыз. Але вось у гады СССР я нават уявіць сабе не мог, што гэта дасягненне прастаіць так доўга. Тады было вельмі шмат моцных бегуноў. У тым ліку ў Беларусі: Андрэй Гардзееў, Уладзімір Цямчык, больш маладыя хлопцы. Я быў упэўнены, што хто-небудзь з іх досыць хутка дабярэцца да майго выніку, але потым мужчынскі марафон у нашай краіне неяк нечакана знік. Хлопцы сталі больш выязджаць на камерцыйныя старты, думаць не пра вынікі, а пра заробак. Наўрад хто-небудзь з іх цяпер здольны бегчы на ўзроўні майго рэкорду.

А вам было складана разагнацца да такіх хуткасцяў?

- У зборнай СССР была вельмі моцная канкурэнцыя. Асабліва напярэдадні Алімпіяды. Я ж свой рэкорд паставіў у 1980-м, напярэдадні Гульняў у Маскве. Падрыхтоўка і адбор туды былі вельмі сур'ёзнымі. І вось на гэтым фоне – можаце ўявіць – я выйграў чэмпіянат СССР, усталяваў рэкорд Саюза! Нават у звычайны год стаць чэмпіёнам СССР гэта было падобна палёту ў космас, а ў алімпійскі сезон .... Тады, для разумення карціны, з вынікам у раёне 02:10:00 – 02:15:00 марафон у краіне бегла чалавек трыццаць. Любы мог трапіць на Алімпіяду.

Ці памятаеце, як для вас склаўся «рэкордны» чэмпіянат СССР?

- Дасканала – не. Даўно было. Але адклалася ў памяці, што гатовы быў проста неверагодна. Мы вельмі моцна трэніраваліся, па два–тры разы на дзень. Падчас забегу я ўвесь час трымаўся недзе наперадзе. Кіламетраў за 10 да фінішу мы ўтрох адарваліся ад праследавацеляў: я, Сатумкул Джуманазараў з Кіргізіі і Анатоль Арукоў з Ніжняга Ноўгараду. Пры гэтым на Алімпіяду, па рэгламенце, маглі трапіць толькі тыя, хто заняў два першыя месцы. За некалькі кіламетраў да фінішу «адваліўся» Арукоў. Засталіся мы з Джуманазаравым. Той вельмі хацеў трапіць на Гульні. Да гэтага ж рыхтаваў яго старэйшы трэнер зборнай СССР. Увогуле, ён мне кажа: «Не ўцякай ад мяне, калі ласка. Пачакай хоць да апошняга кіламетра!» Адчувае, што я мацней, і пры гэтым хоча, каб я яго «пацягнуў» да фінішу і дапамог не падпусціць праследавацеляў. Так і цягнуў яго амаль да канца, а ўжо на фінішы дабавіў. У выніку – рэкорд СССР – 02:10:58. У Джуманазарава было тады 02:11:16, Арукова ён апярэдзіў усяго секунд на 40. Выходзіць, калі б я ўсю дыстанцыю бег у сваім тэмпе, лічбы маглі быць яшчэ больш уражальнымі, але тады пра гэта не думаў. Мы ж на рэкорд не рыхтаваліся: проста хацелі трапіць на Алімпіяду. Хаця, шчыра кажучы, аптымізму стала больш. У 1980 годзе на момант устанаўлення рэкорду мой вынік быў другім у свеце! Першым тады быў карэец Чун-Сон Го.

Ці былі ў вас з таго часу магчымасці абнавіць гэта дасягненне?

- Пару разоў апыняўся блізка. Аднойчы прабег марафон за 2:11 з гакам. Але ўсё ў выніку ўпіралася ў супернікаў. Гэта цяпер няма праблем са стартамі: хочаш у Токіо бяжы, хочаш – у Нью-Ёрку. Тады было некалькі інакш, і атрымлівалася так, што, калі я быў добра гатовы, прабегчы з моцнымі супернікамі за мяжой мне не ўдавалася. А форма была такая, што я зімой у манежы бегаў марафон у раёне 2:14/02:15! Гэта вельмі добры вынік для такіх умоў.

Зараз у Беларусі да такіх лічбаў ніхто не падбіраецца: у чым адрозненне ў падрыхтоўцы?

- Я, прызнацца, даўно не сачу за падрыхтоўкай беларускіх хлопцаў. Ды і ў Беларусі быў апошні раз пяць гадоў таму. Як раз на 35-годдзе рэкорда: мне нават памятны кубак далі – стаіць дома. Але думаю, да тых праграм і тых аб'ёмаў, якія мы ў свой час рабілі на трэніроўках, сёння папросту ніхто не дабіраецца. Я, напрыклад, бегаў больш за 1000 кіламетраў у месяц. За год набіралася каля 10 тысяч кіламетраў. Не думаю, што цяпер хтосьці так рыхтуецца. У асноўным трэніраваліся ў Кіргізіі. Часам Кіславодск, Ашхабад – там было цёпла.

Цяпер усе марафонцы імкнуцца паехаць трэніравацца ў Афрыку: лічыцца, што інакш разлічваць на топавыя вынікі немагчыма ... Вы там жывяце: ведаеце, у чым сакрэт?

- У ПАР зараз, сапраўды, збіраецца ўвесь колер марафону. Калі ў Еўропе пачынаецца зіма, сюды з'язджаюцца ўсе мацнейшыя. Хтосьці бегае на раўніне ў Стэленбошы. Хтосьці з'язджае ў Пачэфструм – там вышыня дзесьці ў 1300 метраў. У нас са снежня – лета, добрае надвор'е. Пры гэтым усё вельмі нядорага. Заўсёды можна знайсці добрых сапернікаў, дастатковага ўзроўню ўмовы для працы. Самае цікавае, што калі мы гадоў 19 таму сюды пераехалі, такога бегавога ажыятажу ў ПАР не было. Трэніраваліся толькі мясцовыя. Потым паступова месца станавілася ўсё больш папулярным.

Думаю, не апошнюю ролю сыгралі і вынікі афрыканскіх бегуноў: усім стала цікава, як яны так рыхтуюцца?

- Збольшага так, але, заўважу, што ў апошнія гады ў Афрыку зімой едуць ужо не толькі бегуны і хадакі. Трэніруюцца нават кідальнікі. У свой час да нас у Стэленбош прыязджаў трэніравацца нават Вадзім Дзевятоўскі. Частыя госці – польскія малатабойцы, якія з'яўляюцца аднымі з наймацнейшых у свеце. Трэніруюцца кідальнікі кап’я. Скакуны з шастом, спрынтэры ... Часам здаецца, што ўся сусветная лёгкая атлетыка на зіму пачала пераязджаць у Афрыку. За выключэннем, хіба што, амерыканцаў. Ім, напэўна, хапае сваіх «цёплых» баз.

У мінулым годзе Эліуд Кіпчоге ўпершыню ў гісторыі прабег марафонскую дыстанцыю хутчэй, чым за дзве гадзіны. Нехта назваў дасягненне гістарычным, хтосьці паставіўся да яго скептычна ...

- Як ні круці, але сусветны рэкорд – 02:01:39 – таксама ўстаноўлены Кіпчоге. Рэкорд Еўропы – 02:04:16. Я прабег шмат марафонаў і выдатна ўяўляю розніцу паміж 02:10 і 02:01. Амаль 10 хвілін – гэта вельмі шмат! Але пры гэтым разумею і тое, што рэкорд СССР я пабіў у красоўках, якія сёння звычайна апранаюць пад джынсы. Для Кіпчоге, які кідаў выклік выніку ў дзве гадзіны, «Найк» падрыхтаваў спецыяльныя красоўкі. Сёння ў іх забаронена выступаць на афіцыйных спаборніцтвах: фактычна, Кіпчоге бег, як на спружынах. Яго суправаджала цэлая армія пэйсмэйкераў – бегуноў топавага ўзроўню, якія задавалі тэмп і «вялі» па дыстанцыі. Эліуд прабег дыстанцыю, як па рэйках: ні на метр не адхіліўся ад ідэальнай траекторыі, нават пітво яму падносілі памочнікі. Гэта быў бег для рэкламы, але пры гэтым ён паказаў, што такі вынік рэальны. Думаю, недалёка той момант, калі хто-небудзь зможа выбегчы з дзвюх гадзін без усякай дапамогі. Паглядзіце, колькі цяпер вынікаў, якія адстаюць ад рэкорду Кіпчоге ўсяго на пару-другую хвілін. Ды і цяперашнюю медыцыну не параўнаць з той, што была ў гады маіх выступленняў. 40 гадоў таму мае 02:10:58 таксама ж лічыліся амаль мяжою чалавечых магчымасцяў. Сусветны рэкорд быў нешта каля 02:09:01. З цяперашнімі магчымасцямі і абуткам я папросту мог замахнуцца на вынік у раёне 02:01, але тады такіх умоў не было. Нават падвесці сваю падрыхтоўку да пэўнай даты і вызначанага старту я не мог. Спарткамітэт казаў: «Знайшлі вам марафон – бяжыце!». Ты ўстаў і пабег. Нават калі напярэдадні загрузіўся пад самую завязку. Я, напрыклад, быў вельмі добра гатовы ў 1981 годзе. Мы паехалі на марафон у японскі Фукуока. У тым годзе пераможца гэтага забегу – аўстраліец Роберт Дэ Кастэла – пабіў рэкорд свету (02:08:18), я ў выніку фінішаваў у дзесятцы. Але пры гэтым мог паказаць вынік у раёне 02:09. Не хапіла літаральна пары кіламетраў – ногі літаральна «ўсталі». А ўсё чаму? Перад вылетам у Японію, літаральна за дзень, нас усіх чамусьці вырашылі адправіць на спартыўна-медыцынскае абследаванне: бег на дарожцы, велатрэнажор і іншыя «забавы». Потым – начны пералёт. І не ў бізнэс-класе, як многія цяпер падарожнічаюць. У Японіі дзень або два, і на самым піку акліматызацыі – на старт. У выніку мышцы проста «селі». А беглі добра: палову дыстанцыі пераадолелі дзесьці за 01:03:30. Беглі з прыцэлам на 02:07!

Будучая Алімпіяда таксама будзе ў Японіі, марафон пабягуць у Сапара: што чакае спартсменаў?

- Я бег марафон у Сапара, як раз па той трасе, на якой будуць спаборнічаць у наступным годзе падчас Алімпіяды. Тады фінішаваў другім. Даволі роўная траса, на фінішы – досыць зацяжны пад'ём. Але падрыхтоўка да гэтага забегу ўсё роўна вельмі індывідуальная. Мы, напрыклад, у Японію, калі спаборніцтвы былі намечаны на нядзелю, прыляталі дзесьці ў сераду-чацвер. Бегчы на ​​трэці дзень пасля прылёту яшчэ нармальна. Далей – функцыянальная яма, ломка арганізма. Японія ў гэтым плане наогул не самая зручная краіна. Марафон на Алімпіядзе, часцей за ўсё, стартуе раніцай, а ў Еўропе ў гэты час яшчэ ноч. У Амерыцы еўрапейцам выступаць нашмат лягчэй. Хоць элітным спартсменам зараз прасцей: ёсць добрыя спосабы аднаўлення, лятаюць яны бізнес-класам, могуць паўнавартасна паспаць у шляху. Мы ж, калі пашанцавала, клаліся ў самалёце на тры сядзення ўздоўж. Балазе, самалёты ў той час часцютка ляталі паўпустыя. Будзем спадзявацца, што ў наступным годзе арганізатары Гульняў вырашаць даць старт марафону бліжэй да вечара.

На мінулым чэмпіянаце свету ў Катары стартавалі наогул у поўнач, але там, праўда, прычынай пераносу стала надвор'е.

- Так, там горача. Але, заўважу, у Досе не самыя пякельныя ўмовы, і да іх можна падрыхтавацца. Я, напрыклад, у 1984 годзе, калі рыхтаваўся да Алімпіяды ў Лос-Анджэлесе, цэлы год бегаў у сауне. Бег на месцы. Побач людзі сядзяць, парацца, а я бягу. Пачынаў з трох хвілін тры разы на тыдзень. Праз год вытрымліваў у такіх умовах ужо паўтары гадзіны. А перад гэтым, заўважу, яшчэ рабіў паўнавартасную трэніроўку, часам і 30–40 кіламетраў накручваў, а потым – у сауну. Пазней, ужо ў больш старэйшым узросце, для аднаўлення я ездзіў у Польшчу на крыятэрапію. Камера з тэмпературай парадку мінус 160 градусаў. Там таксама рэкорды біў. Даходзіла да таго што я там 10 хвілін мог прастаяць, пры тым, што звычайна людзі больш за тры не вытрымлівалі. Палякі, памятаецца, толькі рукамі разводзілі: «Жалезны чалавек!» Я гэта распавядаю для таго, каб растлумачыць: чалавечы арганізм здольны на неверагодныя рэчы. Пытанне матывацыі. Тыя палякі, напрыклад, у мяне пыталіся: «Няўжо вам не холадна?» А што я ім скажу, калі мне да чорцікаў холадна. Але я ж за свае грошы туды прыляцеў, мне трэба было выкарыстоўваць магчымасці па максімуме. Калі я за мяжу з'ехаў, вельмі хутка зразумеў, што такое сапраўдны прафесійны спорт. Там наўрад ці нехта цябе на збор адправіць: за ўсё плаціш сам, і ні ад каго нічога не чакаеш. У мяне, дарэчы, яшчэ і Беларуская федэрацыя ў той час умудралася каля 1000 даляраў кожны год забіраць. За ліцэнзію: нібыта, яны давалі мне ліст, які дазваляў удзельнічаць у камерцыйных стартах. Хоць бы раз красоўкі далі ... Але тады, заўважу, былі іншыя часы і іншая федэрацыя: цяпер усё інакш.

Ці доўга Вы трывалі?

- Я стаў першым спартсменам у СССР, які адмовіўся дзяліцца. Спачатку выйграў на марафоне машыну – не аддаў. Потым прызавыя не аддаў. Пасля гэтага мяне ў Беларусі пажыццёва дыскваліфікавалі. За мяжу я з'ехаў у 1987 годзе: служыў у спартыўным клубе арміі ў Чэхаславакіі. Так і не вярнуўся. Спачатку пачаліся ўзроставыя ліміты: каб выступаць у чэмпіянаце СССР, трэба паказваць вынік не ніжэй за майстра спорту міжнароднага класа – 2:13.00. А потым і зусім дыскваліфікавалі.

Што ж там за машына была, з-за якой увесь сыр-бор пачаўся?

- Я выйграў марафон у Бірмінгеме. Умовы былі такія: бяжыш 02:14:30 або хутчэй – даюць 15 тысяч фунтаў і машыну Фальксваген Пасат. У 1989 годзе гэта быў нерэальны аўтамабіль. Да таго ж яго рыхтавалі спецыяльна для чэмпіёна. Напрыклад, на колах стаялі літыя дыскі са спіцамі, як у ровара. Унутры – скураны салон, усе магчымыя на той момант навароты. Каштавала такое шчасце парадку 45 тысяч фунтаў. Можаце ўявіць парадак лічбаў – на двары, нагадаю, 1989 год. На днях з сябрамі ўспаміналі яе: садзішся, як у касмічны карабель! Я ў выніку паказаў нешта ў раёне 02:12. Прызавыя грошы ў мяне адразу ж забралі. Пакінулі каля 700 фунтаў. Машыну я аддаваць адмовіўся, хаця камусьці, відаць, вельмі хацелася атрымаць такі аўтамабіль. Пашанцавала, што я служыў у Чэхаславакіі. Фальксваген адразу вырашыў не забіраць – паехаў за ім толькі праз некалькі месяцаў, і ў СССР так і не адправіў. Патроху ажыятаж вакол яго ўлёгся. А на наступны год я фінішаваў другім на марафоне «20 дзён па Англіі». Заробіў тысяч 30 фунтаў. Федэрацыя запатрабавала аддаць гэты заробак. Я адмовіўся. Вось тут мне і машыну ўспомнілі, і ўсё астатняе. На імя міністра абароны даслалі ліст: маўляў, Котаў адмаўляецца плаціць падатак з прызавых. Генерал у Чэхаславакіі мяне выклікаў і кажа: «Вова, ці можаш ты ім падатак заплаціць?» У выніку паехаў я дадому ў Віцебск разрульваць сітуацыю. Падаткаў заплаціў каля 21 тысячы рублёў. На той момант «Волга» ў Беларусі каштавала каля 15 тысяч. Адвёз дакументы міністру абароны і паехаў назад. А мне ўслед – пажыццёвы бан!

Хто з беларусаў з тае пары бліжэй за ўсіх падабраўся да вашых дасягненняў?

- Мабыць, Андрэй Гардзееў. У 2001 годзе ён прабег марафон у Гановеры за 02:11:44, хаця мог і хутчэй. У 2002 годзе Уладзімір Цямчык паказаў 02:11:38. Бліжэй ніхто не падабраўся, і наўрад у агляднай будучыні здолее. Узровень у нашых хлопцаў пакуль не той.

Чаму ж у беларускіх дзяўчат атрымліваецца: у краіне адразу некалькі спартсменак з прэтэнзіяй на топавы еўрапейскі ўзровень, а Вольга Мазуронак – адна з наймацнейшых марафонак свету!

- Жанчыны ў нас заўсёды былі больш таленавітымі і цярплівымі, чым мужыкі. Яшчэ пяць гадоў таму, калі прыязджаў у Мінск, я сказаў: дзяўчаты будуць бегчы на ​​вельмі высокім узроўні. Тады ў іх яшчэ не было цяперашніх дасягненняў, але станавілася зразумела, што іх праца рана ці позна прынясе вынік. А перспектывы хлопцаў можна было ацаніць нават па пратаколах чэмпіянатаў Беларусі. Часам смешна становіцца. Я на трэніроўках 10 кіламетраў бегаў за 29 з паловай хвілін, а зараз хлопцы на чэмпіянаце краіны з 30 хвілін не выбягаюць. Пра якія марафоны можа ісці гаворка? Калі на вынік у раёне дзвюх гадзін арыентавацца, трэба кожную дзясятку за 33 хвіліны з невялікім бегчы. Таму сярод беларускіх стаераў цяпер і не бачу тых, хто здольны паказаць вынікі, супастаўныя з дасягненнямі Вольгі Мазуронак і дзяўчат, якія наступаюць ёй на пяткі.

На што нашы дзяўчаты могуць разлічваць на Алімпіядзе ў Токіа?

- Складана сказаць. Ім прыйдзецца ізноў выходзіць на пік формы, пры гэтым нават у Вольгі Мазуронак здараюцца траўмы, якія перашкаджаюць падрыхтоўцы. Лёгка ў Токіо нікому не будзе, і розніцу ў гадзінных паясах кожны чалавек пераносіць па-рознаму. Колькі ёсць спартсменак, якія ў звыклых умовах бягуць добра, а аказваюцца ў Азіі – і ўсё. У Бразіліі на Алімпіядзе ў Рыа, нават з улікам спякоты, еўрапейцам было прасцей адаптавацца. Да таго ж, мы гаворым пра Алімпіяду. Важны адказны старт, людзі «перагараюць». Але мне будзе вельмі цікава назіраць за імі. Дарэчы, на Алімпіядах мой самы лепшы вынік – чацвёртае месца ў Маскве. Вольга Мазуронак пакуль была пятай у Рыа, так што я па-ранейшаму ўладальнік найвышэйшага выніку сярод беларускіх марафонцаў. Калі Вользе ўдасца перасягнуць гэта дасягненне – я буду рады. Гэта ж ужо медаль! Да таго ж гэта будзе жаночы вынік, а сярод мужчын лепшым я буду яшчэ доўга!